‘Het is tijd voor een landelijke aanpak rondom ouder, gezin en detentie’

Simon Venema, Coördinator afdeling onderzoek bij Verslavingszorg Noord Nederland

In Nederland zijn er dagelijks duizenden kinderen met een ouder in de gevangenis. De meeste kinderen ervaren de gevangenisstraf van een vader; 95% van alle gedetineerden zijn namelijk mannen. In gevangenissen is weinig structurele aandacht voor ouderschap en gezin, met name in mannengevangenissen. Er is geen landelijk beleid waarin is vastgelegd hoe in gevangenissen op structurele wijze aandacht wordt besteed aan dit onderwerp. Een veelzeggend gevolg hiervan is dat vaderschap en gezin geen structurele onderdelen vormen van het re-integratieproces van gedetineerden.

Ook verschillen gevangenissen onderling in de faciliteiten die beschikbaar zijn om gezinscontact te onderhouden en in de mate waarin ze kindvriendelijke voorzieningen hebben. Denk hierbij aan de manier waarop ontvangst- en bezoekersruimtes zijn ingericht, of bezoek ook ’s avonds en in het weekend mogelijk is, de aanwezigheid van een telefoon op cel en de frequentie waarmee ouder-kinddagen worden georganiseerd. Veel vaders spreken bijna nooit over hun rol als ouder tijdens hun detentieperiode. Wanneer medewerkers in gesprekken wel aandacht besteden aan dit onderwerp, dan is dit vaak uit eigen initiatief.

”De detentie van een vader kan aanzienlijke negatieve gevolgen hebben voor gezinnen.”

De detentie van een vader kan aanzienlijke negatieve gevolgen hebben voor gezinnen. Zo kan de detentie van een vader bijdragen aan een verhoogd risico op emotionele en gedragsproblematiek onder kinderen. Ook de schoolprestaties van kinderen kunnen achteruitgaan als gevolg van de gevangenisstraf van hun vader. Verder kan de detentie van een vader leiden tot stress en depressieve klachten bij de moeders of verzorgers van de kinderen.

Voor vaders is het vaak lastig om na detentie weer de ouderschapsrol op te pakken. Dit is problematisch, omdat betrokken vaderschap bij kan dragen aan het verminderen van terugval in crimineel gedrag na detentie. Tegelijkertijd is het belangrijk om te benadrukken dat de ervaringen van gezinnen met de detentie van een vader sterk kunnen verschillen. Als een vader actief betrokken was bij de opvoeding van zijn kinderen, kan zijn detentie negatieve gevolgen hebben voor het gezin. Daarentegen kan de detentie van een gewelddadige vader juist verlichting bieden binnen het gezin. Andere aspecten, zoals de duur van de straf, de aard van het delict en de leeftijd van de kinderen zijn tevens relevant.

We weten nog maar weinig over vaderschap, gezin en detentie

De omvang van het vraagstuk is aanzienlijk. Iets minder dan de helft van alle mannen in detentie zijn vaders van minderjarige kinderen. In Nederland ervaren naar schatting jaarlijks zo’n 28.300 kinderen de detentie van hun vader. Belangrijk om te benadrukken is dat we het exacte aantal kinderen met een ouder in detentie niet weten. Deze onzekerheid spreekt boekdelen; in Nederland is nauwelijks onderzoek naar dit onderwerp gedaan. We weten nog maar weinig over vaderschap, gezin en detentie, en ook over hoe deze gezinnen het beste ondersteund kunnen worden. Wel weten we dat de grote meerderheid van vaders in Nederlandse gevangenissen aangeeft het lastig te vinden om invulling te geven aan de vaderschapsrol tijdens detentie en dat de helft van alle vaders hierin aanvullende ondersteuning nodig heeft.

Ook vanuit het perspectief van kinderen met een ouder in detentie is de ondersteuningsbehoefte groot. In 2017 heeft de Kinderombudsman een rapport uitgebracht waarin duidelijk wordt dat kinderen met een ouder in detentie gevoelens van verdriet, boosheid, schaamte, gemis en eenzaamheid ervaren. Kinderen uiten de behoefte aan informatie, ondersteuning, zorg en expertise. Al met al zijn er goede redenen om aandacht te besteden aan dit onderwerp.

Binnen het Nederlandse gevangeniswezen groeit het bewustzijn dat het belangrijk is om aandacht te besteden aan de ouderschapsrol tijdens detentie en om ouders en hun gezinsleden passende vormen van ondersteuning aan te bieden. Hiervan zijn verschillende veelbelovende lokale initiatieven te vinden, zoals de gezinsbenadering in de penitentiaire inrichting (PI) Veenhuizen, pilots rondom de gezinsbenadering en kindvriendelijke initiatieven in andere inrichtingen (zoals in de PI’s Almelo, Leeuwarden en Zaanstad) en het project ‘Ouder in Detentie’ in de PI’s Dordrecht en Vught. Een belangrijke kanttekening is dat veel bestaande initiatieven kleinschalig en lokaal van aard zijn en vaak een selectieve groep vaders en gezinnen bereiken. Het is ook relevant om te benoemen dat verschillende (vrijwilligers)organisaties zich inzetten voor deze doelgroep, zoals het Expertisecentrum KIND, Exodus, Gevangenenzorg Nederland en Humanitas.

Resultaten uit het eigen onderzoek

Ons eigen onderzoek, vanuit het Lectoraat Verslavingskunde en Forensische Zorg van de Hanzehogeschool Groningen, heeft zich gericht op de gezinsbenadering in de PI Veenhuizen. Onderdelen van deze aanpak zijn onder andere een speciale vleugel voor vaders, trainingen rondom vaderschap in detentie, regelmatig beeldbellen op cel, regelmatige deelname aan ouder-kind activiteiten en een kindvriendelijke bezoekersruimte ingericht als huiskamer waar gezinnen tijd met elkaar kunnen doorbrengen. Uit ons onderzoek blijkt dat deze programma’s als erg waardevol worden ervaren en een positieve impact kunnen hebben op gezinnen. Ook blijkt dat de gezinsbenadering bijdraagt aan de betrokkenheid van vaders bij het gezin tijdens detentie.

Vaders reflecteren positiever op hun vaderschapsrol en ze hebben realistischere verwachtingen over hun gezinsleven na detentie. Ook moeders en verzorgers zijn positief over de aanpak, waarbij zij aangeven dat vaders door deelname aan het programma actiever betrokken zijn bij het gezin tijdens detentie en dat de aanpak helpt om gezinsrelaties te onderhouden of te herstellen. Dit kan vervolgens helpen om de veelal negatieve gevolgen van de detentie voor kinderen en gezinnen te verlichten en kan leiden tot een verminderde kans op terugval in crimineel gedrag van vaders na vrijlating uit detentie. Al met al laat het onderzoek zien dat er veel winst te behalen is op dit gebied.

Het benadrukt het belang om per gezin een maatwerkplan te ontwikkelen

Tegelijkertijd is het belangrijk om kritisch te blijven. Meer contact tussen vaders en kinderen tijdens detentie leidt niet altijd tot positieve uitkomsten voor kinderen. Internationaal onderzoek laat zien dat betrokkenheid van vaders met antisociale persoonlijkheidskenmerken juist samenhangt met een verhoogde kans op probleemgedrag bij kinderen. In dat geval is meer contact dus mogelijk niet wenselijk voor kinderen. Het benadrukt het belang om per gezin een maatwerkplan te ontwikkelen. Juist bij complexe gevallen is samenwerking met ketenpartnerorganisaties buiten de gevangenis nodig om de juiste expertise in te winnen.

Al met al zijn er veel redenen om gezinnen met een ouder in detentie te ondersteunen. Vanuit zowel de vaders in detentie als hun gezinsleden is hier een grote behoefte aan. Bestaande initiatieven zijn veelbelovend, maar zijn kleinschalig en lokaal van aard. Het is tijd om toe te werken naar een landelijke aanpak rondom ouderschap, gezin en detentie. Ervaringen uit de praktijk laten zien dat een dergelijke aanpak niet ten koste hoeft te gaan van de veiligheid binnen de PI.

Momenteel werken we vanuit het Lectoraat Verslavingskunde & Forensische Zorg van de Hanzehogeschool Groningen aan een vervolgproject waarin we op basis van lokale ervaringen uit pilots omtrent de gezinsbenadering in vier PI’s toewerken naar een raamwerk voor landelijk beleid. Een landelijke aanpak leidt ertoe dat er op structurele wijze aandacht wordt besteed aan ouderschap en gezin in het re-integratietraject van gedetineerden en het neemt tevens de verschillen tussen de gevangenissen weg. Dit is een belangrijke stap om de onbedoelde en vaak schadelijke gevolgen van de detentie van een ouder voor gezinnen te verminderen.

Illustratie van Maren Bruin

Dit artikel is afkomstig uit het Magazine Samen Sociaal Domein. Meer van deze inspirerende verhalen lezen? Bestel dan de nieuwste editie van het magazine, of bekijk onze andere blogs.